شعر حافظ امتیازات زیادی دارد.

از جمله روح عشق و امیدواری است كه در دیوان او موج می زند...

گذری بر زندگی حافظ شیرازی
شمس الدین محمد شیرازی متخلص به حافظ و ملقب به لسان الغیب، یكی از پر رمز و رازترین شاعران جهان است. نام پدرش بهاءالدین می باشد كه بازرگانی می كرده و مادرش اهل كازرون شیراز بوده است. تاریخ تولد او را بعضیها سال 792 هـ ق و برخی بین سالهای 730 – 720 هـ ق ثبت كرده اند كه اوایل قرن 8 هجری بوده است. بعد از مرگ پدرش، برادرانش كه هر كدام بزرگتر از او بودند، به سویی روانه شدند و شمس الدین با مادرش در شیراز ماند و روزگار آنها در تهیدستی می گذشت.
همین كه به سن جوانی رسید، در نانوایی به خمیرگیری مشغول شد، تا آنكه عشق به تحصیل كمالات او را به مكتب خانه كشاند. تحصیل علوم و كمالات را در زادگاه خود كسب كرد و مجالس درس علماء و فضلای بزرگ شهر خود را درك نمود. او قرآن كریم را از حفظ كرده بود و بنابر تصریح صاحبان نظر، تخلص حافظ نیز از همین امر نشأت گرفته است.
عشقت رسد به فریاد ورخود به سان حافظ // قـرآن زبـر بخوانی در چهـارده روایـت
حافظ در سن 38 سالگی همسر خویش را از دست داد. و پس از او بار دیگر زمانه نامهربانی خود را به او نمایان ساخت و این بار فرزندش را از او گرفت. وفات حافظ را بین سالهای 775 تا 785 هـ ق نوشته اند. ⁽¹⁾

عشق در بیان حافظ
شعر حافظ امتیازات زیادی دارد. از جمله روح عشق و امیدواری است كه در دیوان او موج می زند. وقتی كه می گوید: «مژده ای دل كه مسیحا نفسی می آید» یا «یوسف گمگشته باز آید به كنعان غم مخور»، در دل خواننده روح امید و عشق و شور و شوق می دمد و در عین حال ملاحت بیان حافظ جای خود را دارد.
حافظ درباره عشق الهی كه موضوع غزلهای عرفانی اوست، صحبت می كند. در مورد عشق انسانی هم وقتی از معشوقان جسمانی و مادی صحبت می كند، خاطر نشان می كند كه عشق وی همچون امری است كه به یك سابقه ازلی ارتباط دارد. در غزلهای عرفانی حافظ، عشق مجازی همچون پرده ای به نظر می آید كه عشق الهی در ورای آن پنهان است.
درد عشقی كشیده ام كه مپرس // زهر هجری كشیده ام كه مپرس
گشته ام در جهان و آخر كار // دلبری برگزیده ام كه مپرس
آنچنان در هوای خاك درش // می رود آب دیده ام كه مپرس
من به گوش خود از دهانش دوش // سخنانی شنیده ام كه مپرس
همچو حافظ غریب در ره عشق // به مقامی رسیده ام كه مپرس ⁽²⁾

محبوب حافظ كیست؟
دلبر حافظ معصوم است كه همه عالم نسبت به پارسایی، عفاف و عصمت او اذعان دارند. در این راستا حافظ از میان اهل بیت ـ علیهم السلام ـ به محبوب عصر خود، یعنی حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ نظر داشته است. البته حافظ درباره حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ غزل گفته است نه قصیده، ولی سخن در اینجاست كه تقریباً كمتر غزلی است كه بیتی یا ابیاتی از آن مناسب با وصف حال امام غائب از انظار نباشد. سرانجام با آتش شعله ور عشق محبوب دو عالم، به دیدار حضرت حق شتافته است.
دست از طلب ندارم تا كام من برآید // یا تن رسد به جانان یا جان زتن برآید
بگشای تربتم را بعد از وفات و بنگر // كز آتش درونم دود از كفن برآید ⁽³⁾

نام حضرت مهدی علیه السلام در شعر حافظ
حافظ نام حضرت را صریحاً در اشعارش برده و از ظهور او و نابودی «دجال»؛ مظهر ریا و تزویر و بدی و پلیدی سخن گفته است.
كجاست صوفی دجال فعل ملحد شكل // بگو بسوز كه «مهدی» دین پناه رسید ⁽⁴⁾

غیبت امام زمان علیه السلام
از مسائلی كه در شعر حافظ مطرح شده، غیبت امام عصر ـ علیه السلام ـ است.
دیگر ز شاخ سرو سهی بلبل صبور // گلبانگ زد كه چشم بد از روی گل به دور
ای گل به شكر آنكه تویی پادشاه حسن // با بلبلان بیدل شیدا مكن غرور
از دست غیبت تو شكایت نمی کنم // تا نیست غیبتی نبود لذت حضور
گر دیگران به عیش و طرب خرم اند و شاد // ما را غم نگار بود مایه سرور
حافظ شكایت از «غم هجران» چه می كنی // در هجر وصل باشد و در ظلمت است نور ⁽⁵⁾
گرچه در اشعار فوق اظهار می دارد كه از غیبت شكایت نمی كنم، ولی گاه آتش سوزان هجر و دوری آنچنان در وجودش شعله ور می شود كه به ناچار غیبت و هجران یار را به زبان می آورد و اظهار می كند كه به هر وسیله و به صد جادو از خدا می خواهیم كه دوران غیبت او را به سر آورد و ظهور او نزدیك گردد.

ای غایب از نظر به خدا می سپارمت //جانم بسوختی و به جان دوست دارمت
تا دامن كفن نكشم زیر پای خاك // باور مكن كه دست زدامن بدارمت ⁽⁶⁾
* * *
حسب حالی ننوشتیم و شد ایامی چند // محرمی کو که فرستم به تو پیغامی چند
ما بدان مقصد عالی نتوانیم رسید // هم مگر پیش نهد لطف شما گامی چند ⁽⁷⁾غ 

حافظ و انتظار
حافظ در ابیاتی از یار سفر کرده سخن می گوید و به غیبت صاحب الامر ـ علیه السلام ـ اشاره می کند و شب و روز در انتظار به سر می برد.
فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش // گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش
دلربایی همه آن نیست که عاشق بکشند // خواجه آن است که باشد غم خدمتکارش
بلبل از فیض گل آموخت سخن ورنه نبود // این همه قول و غزل تعبیه در منقارش
آن سفر کرده که صد قافله دل همره اوست // هر کجا هست خدایا به سلامت دارش ⁽⁸⁾
حافظ در ابیات فوق به مناجات با حضرت حق پرداخته و از مقام ربوبی می خواهد که امام زمان ـ علیه السلام ـ را در پناه خود حفظ کند و او را در نهایت سلامت نگاه دارد و در جای دیگری بیان می کند:
ای صبا سوختگان بر سر ره «منتظرند» // گر از آن یافر سفر کرده پیامی داری ⁽⁹⁾
حافظ در انتظار محبوب خود لحظه شماری می کند و اشک می ریزد و در اشک غسل می کند. برای دیدار محبوب دست به دعا برمی دارد، و در مناجات خود از حضرت حق دیدار یار طلب می کند.
یا رب سببی ساز که یارم به سلامت باز آید و برهاندم از بند ملامت ⁽¹⁰⁾

تشرف خدمت ولی عصر علیه السلام
بعد از غیبت كبری هزاران نفر از اقشار گوناگون در طلب گوهر وصل، ترك تعلقات نموده و در نهایت به فیض زیارت آن حضرت نائل گشته و می شوند؛ ولی حافظ اجازه بازگو كردن دیدار خود را نداشته و می بایست آتش این عشق را چون رازی سر به مهر حفظ كند.
مصلحت نیست كه از پرده برون افتد راز // ور نه در مجلس رندان خبری نیست كه نیست ⁽¹¹⁾
* * *
حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست // كه آشنا سخن آشنا نگه دارد ⁽¹²⁾
وصال حضرت كار آسانی نبود؛ زیرا محبوب عالی مقام است و به سادگی نمی توان به قرب او دست یافت. اما حافظ خستگیناپذیر است و دست از جستجو برنمی دارد. او بدون لحظهای درنگ همواره منزل به منزل در طلب دوست لحظه های عمر را سپری می كند و نشان استراحت گاه محبوب را از باد صبا و نسیم سحر جویا می شود.
ای نسیم سحر آرامگه یار كجاست // منزل آن مه عاشق كش عیار كجاست؟ ⁽¹³⁾
و در جای دیگر می گوید:
ز كوی یار بیارای نسیم صبح غباری // كه بوی خون دل ریش از آن تراب شنیدم ⁽¹⁴⁾
و سرانجام حافظ شیرازی زیارت جمال باهر النور امام زمان ـ علیه السلام ـ را چنین بیان می كند:
در خرابات مغان نور خدا می بینم // این عجب بین كه چه نوری ز كجا می بینم
جلوه بر من مفروش ای ملك الحاج كه تو // خانه می بینی و من خانه خدا می بینم
خواهم از زلف بتان نافه گشایی كردن //فكر دورست همانا كه خطا می بینم
و شرایط دیدار و حال خود را چنین توصیف می کند:
سوز دل اشك روان آه سحر ناله شب //این همه از نظر لطف شما می بینم
دوستان عیب نظر بازی حافظ مكنید //كه من او را زمحبان شما می بینم ⁽¹⁵⁾

شباهت حضرت مهدی به پیامبران
حافظ اشاراتی درباره شباهت حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ به پیامبران دارد. در این راستا چند نمونه از ابیاتی كه به صورت پراكنده در شعر حافظ آمده است، ذكر می كنیم:
1. حضرت سلیمان:
گرچه شیرین دهنان پادشاهند ولی // «او سلیمان» زمانست كه خاتم با اوست ⁽¹⁶⁾

2. حضرت عیسی:
مژده ای دل كه «مسیحا» نفسی می آید // كه از انفاس خوشش بوی كسی می آید ⁽¹⁷⁾
* * *
از روان بخشی «عیسی» نزنم پیش تو دم // زانكه در روح فزایی چو لبت ماهر نیست ⁽¹⁸⁾

3. حضرت یوسف:
«یوسف» گم گشته باز آید به كنعان غم مخور // كلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور ⁽¹⁹⁾
* * *
حافظ مكن اندیشه كه آن «یوسف» مه روی // باز آید و از كلبه احزان به در آیی ⁽²⁰⁾
* * *
گفتند خلایق كه تویی «یوسف ثانی» // چون نیك بدیدم به حقیقت برسیدم ⁽²¹⁾

سیمای ظاهری حضرت مهدی علیه السلام
مهدی صاحب الزمان ـ علیه السلام ـ از معدود انسانهایی است كه از نهایت زیبایی صورت و اندام برخوردار است. تا آنجا كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ درباره او فرموده است: «مهدی طاووس اهل بهشت است كه هاله ای از نور او را احاطه كرده است.» ⁽²²⁾
در اشعار حافظ نیز ابیاتی مشاهده می شود كه وی در آنها به سیما و جمال یار پرداخته است.
نظیر دوست ندیدم اگر چه از مه و مهر // نهادم آینه ها در مقابل رخ دوست ⁽²³⁾
* * *
به حُسن و خلق و وفا کس به یار ما نرسد // تو را درین سخن انكار كار ما نرسد
اگر چه حسن فروشان به جلوه آمده اند // كسی «به حسن» و «ملاحت» به یار ما نرسد
هزار نقد به بازار كاینات آرند // یكی به سكه صاحب عیار ما نرسد
هزار نقش برآید زكلك صنع و یكی // به «دلپذیری نقش نگار» ما نرسد ⁽²⁴⁾
امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «مهدی چهره ای زیبا و موهایی جاذب دارد كه بر شانه هایش فرو ریخته و درخشندگی چهره اش بر مشكی محاسن شریفش غلبه می كند.» ⁽²⁵⁾
خواجه شیراز در ابیاتی درباره ظاهر و قامت یار خود می گوید:
ننگرد دیگر به سرو اندر چمن // هر كه دید آن «سرو سیم اندام» را ⁽²⁶⁾
* * *
گلعذاری زگلستان جهان ما را بس // زین چمن سایه آن «سرو روان» ما را بس ⁽²⁷⁾
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند: «مهدی ـ علیه السلام ـ راست قامت است ولی نه در حد دراز، چهار شانه است و سینه فراخ و پیشانی باز دارد.» ⁽²⁸⁾
وجود خال در چهره محبوب از دیگر علایمی است كه حافظ به عنوان نشانی از سیمای نگار خود از آن یاد می كند و در ابیاتی چنین بیان می دارد:
«خال مشكین» كه بر آن عارض گندمگون است // سرّ آن دانه كه شد رهزن آدم با اوست ⁽²⁹⁾
* * *
ای «روی ماه منظر» تو نو بهار حسن // «خال» و خط تو مركز حسن و مدار حسن ⁽³⁰⁾
* * *
بر آن چشم سیه صد آفرین باد // كه در عاشق كشی سحر آفرین است ⁽³¹⁾
و در حدیثی از علی ـ علیه السلام ـ چنین می خوانیم: «مهدی ـ علیه السلام ـ دیدگانی مشكی، موهایی پرپشت، چهره ای چون ماه تابان و خالی بر گونه راست دارد.» ⁽³²⁾

بشارت آمدن
هنگام ظهور حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ با اینكه قرنها از غیبت كبری گذشته است، ایشان به صورت جوان ظاهر می شوند و گذشت زمان، اندام زیبای او را پیر و فرسوده نمی كند. امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرمایند: «از امتحانات بزرگ خداوندی است كه صاحب ما به صورت جوانی ظاهر می شود در حالی كه آنها او را پیری كهنسال تصور می كنند.» ⁽³³⁾
حافظ شیرازی نیز با اشاره به جوانی حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ در زمان ظهور در غزلی چنین می گوید:
ساقیا بیا كه یار ز رخ پرده برگرفت // كار چراغ خلوتیان باز در گرفت
آن شمع سر گرفته دگر چهره برفروخت // وین «پیر سالخورده جوانی» زسر گرفت
بار غمی كه خاطر ما خسته كرده بود // عیسی دمی خدا بفرستاد و برگرفت
زین قصه هفت گنبد افلاك پر صدا است // كوته نظر ببین كه سخن مختصر گرفت ⁽³⁴⁾

و با ظهور حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ درد و رنج از جهان رخت برمی بندد و شادی و نشاط جایگزین اندوه و تشویش می شود. در آن هنگام حیات و زندگی راستین به زمین و اهل زمین باز می گردد و عالم پیر و فرسوده نیز جوان و تازه خواهد شد.
نفس باد صبا مشك فشان خواهد شد // عالم پیر دگر باره جوان خواهد شد
ارغوان جام حقیقی به سخن خواهد داد // چشم «نرگس» به «شقایق» نگران خواهد شد ⁽³⁵⁾
و در اواخر این غزل مطرح می كند كه روزی غم هجران عاشقان حضرت و درد هجر پایان می پذیرد و عاشقان پس از تحمل اندوه و فراق از شدت رنجی كه از بابت دوری محبوب كشیده اند، بی اختیار تا بارگاه دوست فغان كنان پیش می روند.
این تطاول كه كشید از غم هجران بلبل // تا سراپرده گل نعره زنان خواهد شد
ماه شعبان منه از دست قدح كاین خورشید // از نظر تا شب عید رمضان خواهد شد ⁽³⁶⁾
و مراد از خورشید، حضرت ولی عصر ـ علیه السلام ـ است كه روزی ظهور خواهد كرد.

پی نوشت :

1)- برگرفته از لیلا صوفی، زندگینامه شعرای ایرانی، بخش زندگی حافظ.
2)- دیوان و فالنامه حافظ شیرازی، تنظیم واحد تحقیقاتی انتشارات گلها، ناشر: انتشارات گلپا، دوم، 1383، ص 277.
3)- همان، ص 240.
4)- همان، ص 249.
5)- همان، ص 261.
6)- همان، ص 98.
7)- همانع ص 189.
8)- همان، ص284.
9)- همان، ص454.
10)- همان، ص 96.
11)- همان، ص 80.
12)- همان، ص 129.
13)- همان، ص 26.
14)- همان، ص 329.
15)- همان، ص 363.
16)- همان، ص 64.
17)- همان، ص 240.
18)- همان، ص 77.
19)- همان، ص 262.
20)- همان، ص 500.
21)- همان، ص 337.
22)- صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص 147.
23)- فالنامه و دیوان حافظ شیرازی، همان، ص65.
24)- همان، ص 163.
25)- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 51، ص 36.
26)- دیوان و فالنامه حافظ، ص15.
27)- همان، ص275.
28)- بحارالانوار، ج 51، ص3.
29)- همان، ص 64.
30)- همان، ص5.
31)- همان، ص
32)- بحار الانوار، ج 52، ص 51.
33)- همان، ج 52، ص 287.
34)- دیوان و فالنامه حافظ، ص 93.
35)- همان، ص 171.
36)- همان.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره70 .

:: موضوعات مرتبط: مهدویت , ,
:: برچسب‌ها: مهدویت در شعر حافظ ,
:: بازدید از این مطلب : 3780